By 
Σπύρου Κ. Μιχόπουλου
Πέντε τουρκικά έγγραφα από την Καστανιά
Όταν μιλάμε για τοπικά αρχεία δεν εννοούμε μόνο εκείνα που παρήγαγαν στη διαδρομή του χρόνου οι τοπικές εκκλησιαστικές κοινοτικές και διοικητικές αρχές και που ασφαλώς έχουν μεγάλη σημασία για την ιστορία των μικρών τόπων και των κοινωνιών τους. Κοντά σ’ αυτά υπάρχουν και αρχεία ιδιωτικά, αμέτρητες κιτρινισμένες σελίδες που αποτελούν ένα πλούσιο και ανεξάντλητο πρωτογενές υλικό που, όπου δε χάθηκε ή δεν καταστράφηκε από άγνοια, περιμένει τον ερευνητή να το φέρει στο φως.
Στα αρχεία αυτά, που αποτελούν κιβωτό μνήμης, βρίσκουμε δημόσια και ιδιωτικά κυρίως έγγραφα, διαφόρων κατηγοριών όπως, παλαιά συμβόλαια, διαθήκες, προικοσύμφωνα, προσωπική αλληλογραφία, ημερολόγια, παλιές φωτογραφίες, αφιερώσεις, επιστολικά δελτάρια κ.ά. Πρόκειται για έγγραφα ποικίλης μορφής, μέσα από τα οποία εκφράζονται το εθιμικό δίκαιο, η γλώσσα και το μορφωτικό επίπεδο των συντακτών τους.
Τα ιδιωτικά αρχεία είναι πηγές μέσα στις οποίες υπάρχουν κρυμμένες αξιόπιστες μαρτυρίες για τη ζωή του “παρελθόντος καιρού”, και επιτρέπουν ασφαλέστερες προσεγγίσεις στην τοπική ιστορία. Είναι μαρτυρίες που μιλούν για τις ενασχολήσεις, τις πράξεις, την αποφασιστικότητα, τους δισταγμούς, τις αποφάσεις, την αγωνία μ’ ένα λόγο τα μικρά και μεγάλα γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή των καθημερινών ανθρώπων άλλων εποχών. Μαρτυρίες που φωτίζουν τα συναισθήματα, τη νοοτροπία και τις διαθέσεις δηλαδή την προσωπικότητα εκείνου που αράδιαζε στο χαρτί τα νοήματα και τις σκέψεις του.
Από ένα τέτοιο ιδιωτικό αρχείο, του παλαιού γιατρού Στάθη Παπακωνσταντίνου από την Καστανιά Στυμφαλίας αντλούμε το υλικό γι’ αυτό το σημείωμα.
Όπως και ο τίτλος του θέματος υποδηλώνει, πρόκειται για πέντε τουρκικά έγγραφα της εποχής της τουρκοκρατίας γραμμένα στην παλαιοτουρκική με σύμβολα της αραβικής γραφής και χρονολογημένα από το 1759 μέχρι το 1785.
Για την ιστορία οφείλω να αναφέρω εδώ ότι τα έγγραφα αυτά μου τα εμπιστεύθηκε προ ετών ο γιος του γιατρού, πρόεδρος τότε της Βουλής των Ελλήνων, αείμνηστος Κων/νος Παπακωνσταντίνου και επωμίσθηκα τη φροντίδα της μετάφρασης τους.
Απευθύνθηκα στο Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου στη Θεσσαλονίκη, που εκτός των άλλων δραστηριοτήτων του, ασχολείται και με τη μελέτη κάθε γλωσσικού υλικού. Από εκεί μου έδωσαν την πληροφορία ότι εξειδικευμένος στις μεταφράσεις τέτοιων εγγράφων είναι στην Αθήνα ο κ. Παύλος Χιδίρογλου, πρέσβης στο Υπουργείο των Εξωτερικών, στον οποίο και προσέφυγα. Ο κ. Χιδίρογλου πρέσβης και καθηγητής της Τουρκολογίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, είχε την καλοσύνη να μπει στον κόπο να τα μεταφράσει και να τα σχολιάσει, παρ’ όλο που παρουσίαζαν σοβαρές δυσκολίες λόγω της φθοράς τους. Τις μεταφράσεις αυτές δημοσιεύουμε εδώ καθώς και φωτοτυπίες, για δείγμα, των δύο από τα πέντε πρωτότυπα.
Το πρώτο έγγραφο είναι “φετφάς” (Fetva) δηλαδή επίσημη γνωμοδότηση επί νομικού ζητήματος του ιερού μουσουλμανικού δικαίου που δίδεται από τον μουφτή και λέει τα εξής:
FETVA (Γνωμάτευση μουφτή)
Σ’ αυτόν (τον Θεόν) που υπακούει: (ο καθένας). Με ποιο τρόπο δίνεται απάντηση από τους νομομαθείς (της σχολής των) Hanafi στο θέμα που εκτίθεται:
Μπορεί ο Zeyd να καταλάβει και να κατακρατήσει χωρίς αιτία κατά το ιερό δίκαιο (Asar-iseziye) τον αλωνότοπο απολύτου κυριότητος του Αmr ;
Απάντηση: Δεν γίνεται. Ο Ύψιστος Θεός γνωρίζει (καλύτερα).
Έγραψε ο φτωχός (το όνομα του μουφτή δε διαβάζεται). Ας είναι συγχωρεμένος.
Κατά το ιερό δίκαιο είναι αθέμιτο να κατακρατεί χωρίς αιτία ένας μουσουλμάνος περιουσία ενός άλλου.
Το έγγραφο αυτό αναφέρεται σε υπόθεση κτηματικής διαφοράς μεταξύ κάποιου κατοίκου της Καστανιάς και κάποιου Τούρκου που “με το έτσι θέλω” καταπάτησε τον αλωνότοπο του φτωχού ραγιά κι εκείνος πήγε στον ιεροδικαστή, τον Κατή όπως τον έλεγαν, για να βρει το δίκιο του. Τέτοιες αυθαιρεσίες σε βάρος των Ελλήνων ήταν συνηθισμένο φαινόμενο στα χρόνια εκείνα και παρά τους “φετφάδες”, σαν αυτόν, που τους δικαίωναν, στην πραγματικότητα το δίκιο τους δεν το έβρισκαν ποτέ.
Όπως εξηγεί ο κ. Χιδίρογλου, για κάθε δίκη ο ιεροδικαστής ο Κατής (Kadi) έστελνε στον μουφτή σχετική ερώτηση στην οποία το ζήτημα διατυπωνόταν αόριστα και με εικονικά ονόματα. Ο μουφτής, δηλαδή ο νομοδιδάσκαλος που ήταν επιφορτισμένος να εκδίδει ρήτρες για ζητήματα του ιερού δικαίου του Ισλάμ, στο ίδιο χαρτί που ήταν γραμμένη η ερώτηση, απαντούσε συνήθως μονολεκτικά, γίνεται – δε γίνεται. Μπορούσε αν ήθελε στο τέλος της γνωμάτευσης του να προσθέσει και σχόλια. Σ’ αυτόν εδώ το φετφά υπάρχει σχόλιο διατυπωμένο στην τελευταία πρόταση. Στις γνωματεύσεις αυτές συνήθως δεν αναγράφεται χρονολογία.
Τα άλλα τέσσερα έγγραφα είναι “ταπιά”. Το ταπί (Tapy) ήταν τίτλος ιδιοκτησίας καλλιεργήσιμης γης που παραχωρούσε ο σπαχής (sipahi) στους ραγιάδες για καλλιέργεια. Το ίδιο ταπί ήταν και αποδεικτικό στοιχείο εξόφλησης του φόρου που έπρεπε να πληρωθεί.
Οι σπαχήδες ήταν Τούρκοι φεουδάρχες που αποτελούσαν την κυριώτερη στρατιωτική τάξη στις επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ήσαν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τον σουλτάνο ως ιππείς στις εκστρατείες. Εκτός από τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις είχαν και φορολογικές αρμοδιότητες στην περιοχή που τους παραχωρούσε για αντάλλαγμα των υπηρεσιών τους ο σουλτάνος με έγγραφο (βεράτι). Η περιοχή ονομαζόταν “τιμάριο” και περιελάμβανε ένα ή και περισσότερα χωριά μιας επαρχίας (καζά).
Με το σουλτανικό βεράτι ο σπαχής γινότανε “τιμαριούχος” (Sahib-i arz “κύριος της γης”) και μπορούσε κατά την κρίση του να παραχωρεί στους ραγιάδες τμήματα γης -χωράφια κυρίως- για καλλιέργεια. Η μεταβίβαση γινόταν με ταπί που εξέδιδε ο ίδιος ο σπαχής. Όμως για να γίνει αυτό έπρεπε ο αποδέκτης της παραχωρούμενης γης να προπληρώσει το φόρο εδάφους (rusum-i zemin “εδαφονόμιο”) και κάθε χρόνο να πληρώνει στον τιμαριούχο (σπαχή) τη “δεκάτη” δηλαδή το ένα δέκατο της αξίας της γεωργικής παραγωγής. Το φόρο αυτό που πληρωνόταν σε χρήμα και σε είδος σύμφωνα με το ιερό δίκαιο του Ισλάμ (asar-i seriye) εισέπραττε ο σπαχής για λογαριασμό του.
Εκτός από το φόρο αυτό, ο ραγιάς έπρεπε να πληρώνει και τον σουλτανικό φόρο (rusum-i urfiye) που τον επέβαλε ο ίδιος ο σουλτάνος χωρίς να τον προβλέπει το ιερό δίκαιο. Με την εκπλήρωση όλων αυτών των προϋποθέσεων το ταπί ήταν πλέον τίτλος ιδιοκτησίας και πολλοί από τους κατοίκους των χωριών μας, σε περίπτωση, διενέξεως για την κυριότητα κάποιου κτήματος, τον επικαλούνται ακόμη και σήμερα. «Το έχω με ταπί επί Τουρκίας» είναι η γνωστή φράση. Να σημειώσω εδώ ότι ζήτησα από κάποιους που γνωρίζω ότι έχουν τέτοια έγγραφα να μου επιτρέψουν να τα φωτογραφήσω αλλά μου το αρνήθηκαν.
Ας ιδούμε όμως τα έγγραφα.
1. TAPU (Τίτλος ιδιοκτησίας)
Αιτία της εκδόσεως του παρόντος εγγράφου είναι η εξής:
Το έτος 1172 ο Ανάστασης Νάκου, κάτοικος του χωριού Καστανιά (KASTANKIA), υποκείμενον του καζά Κορίνθου (KORDOS), το οποίο κατέχουμε με σουλτανικό βεράτι, επεθύμησε και ζήτησε άδειο και ακαλλιέργητο χώρο εκτάσεως οχτώ περίπου στρεμμάτων” (στην τοποθεσία) Βετρισο (;) λάκκος (ή ρέμα) που δεσπόζει (στο παραπάνω χωριό) συνορευόμενο από δυο μεριές με στόμιο του λάκκου (ή ρέματος), από μια μεριά με τόπο του Νικολού Γιωργούλα και από μία μεριά με τόπο του Κώστα Νάκου. Και εμείς με την ιδιότητα του τιμαριούχου (Sahib-i ωτ κατά λέξη: κυρίου της γη) εκδόσαμε τον παρόντα τίτλχ) ιδιοκτησίας (TAPU). Από τώρα και εις το εξής να μην ενοχλείται από εμάς ή από κανέναν άλλο, εφ’ όσον εκχερσώσει και καλλιεργεί τον τόπο που αναφέρθηκε και πληρώνει και παραδίνει στους (εκάστοτε) Τιμαριούχους τα δέκατα κατά το ιερό δίκαιο (asar-i seiiye) και τους Σουλτανικούς φόρους (nisiim-i wfiye).
Γράφτηκε στις 15 Ζιλχιτζέ έτους 1172 (10Αυγούστου 1759) Ο σπαχής Μεχμέτ Μπέης
2. TAPU-NAME (Ονομαστικός τίτλος Ιδιοκτησίας)
Αιτία εκδόσεως του παρόντος εγγράφου είναι η εξής:
Το έτος 1177 ο υπήκοος Ανάστασης Νάκου, κάτοικος τον χωρίου Καστανιά, το οποίο κατέχουμε με σουλτανικό βεράτι, επεθύμησε και ζήτησε άδειο και ακαλλιέργητο αγρό εκτάσεως δύο περίπου στρεμμάτων, συνορευόμενο από τη μια μεριά με Θόδωρο και Λάμπρο Πόρτο, από την άλλη μεριά με λάκκο (ή ρέμα), από την άλλη μεριά με Γιωργάκη Λαζάρου Πόρτο και από την άλλη μεριά με τον ίδιο Πόρτο. Και εμείς με την ιδιότητα του Τιμαριούχου (Sahib-i arz) εισπράξαμε τον φόρο εδάφους (Rusum-i zemin) και εκδόθηκε ο παρών τίτλος ιδιοκτησίας. Από τώρα και το εξής εφ’ όσον εκχερσώσει και καλλιεργεί όπως αναφέρθηκε και πληρώνει και παραδίδει κάθε χρόνο στους εκάστοτε Τιμαριούχους τα δέκατα κατά το ιερό δίκαιο και τους σουλτανικούς φόρους να μην ενοχλείται από εμάς ή από κανέναν άλλο.
Γράφτηκε στις 10 Μαρτίου του έτους 1177(1761) Ο Σπαχής Μεχμέτ Μπέης
3. TAPU – TEMESUK (Κοινός τίτλος ιδιοκτησίας)
Αιτία εκδόσεως του παρόντος εγγράφου είναι η εξής:
Το έτος 1188 στο έδαφος του χωριού Καστανιά του Καζά Κορίνθου, του οποίου έχουμε την ευθύνη και προστασία (Iltizam ), ένας αγρός εκτάσεως είκοσι περίπου στρεμμάτων χωρίς (; ίσως ιδιοκτήτη), συνορευόμενος από μια μεριά με αγρό Σπύρου Κριετζέπη (;), από άλλη μεριά με αγρό Βασίλη Νάκου, από άλλη μεριά με αγρό Σταύρου Νάκου και από άλλη μεριά με Ντανχά (;), επειδή είχε γίνει δάσος, για να αναζωογονηθεί δόθηκε με αυτόν τον τίτλο ιδιοκτησίας άδεια να τον καταλάβουν και να τον καλλιεργήσουν στους υπηκόους Κάλια (;) και Αναστάση, αφού εισπράξαμε τον φόρο, επειδή είναι στην “προστασία” μας. Ο παρόν τίτλος δόθηκε για να μην ενοχλούνται από εμάς ή από κανέναν άλλο με τον όρο να πληρώνουν και να παραδίνουν κάθε χρόνο τα δέκατα κατά το ιερό δίκαιο στον εκάστοτε τιμαριούχο (Sahib- iAiz). Γράφτηκε στις 10 Τζεμαγιούλ Αχίρ το έτους 1188 (18 Αυγούστου 1774) Ο Σπαχής Μεχμέτ Μπέης
4. TAPU-NAME (Ονομαστικός τίτλος ιδιοκτησίας)
Αιτία εκδόσεως τον παρόντος εγγράφου είναι η εξής:
Το 1201 ο υπήκοος Στάθης Νάκου, κάτοικος τον χωριού Καστανιά (KASTANKIA) το οποίο κατέχει με με σουλτανικό βεράτι, επεθύμησε και ζήτησε στη θέση Ζαρμπιχλί (;) έναν άδειο και ακαλλιέργητο δασωμένο αγρό εκτάσεως έξι περίπου στρεμμάτων, συνορευόμενου από την μια μεριά με αγρό Νίκου Στάμου, από την άλλη μεριά με γκρεμό, από την άλλη μεριά με Στέφανο και από την άλλη με αγρούς Παναγιωτάκη’ επίσης (αγρό) τεσσάρων περίπου στρεμμάτων στην θέση Σταμάτη, συνορευόμενο από την μια μεριά με αγρό Παναγιωτάκη, από την άλλη μεριά με αγρό Σταύρου Νάκου, από την άλλη μεριά με λάκκο (ήρεμα) και από την άλλη με αγρό Χρήστου Τζιμπή (;). Και εμείς με την ιδιότητα τον τιμαριούχου (Sahib-iArz) εισπράξαμε τον φόρο εδάφους (Rusum-i zemin) σύμφωνα με τον σουλτανικό νόμο και εκδόθηκε αυτός ο ονομαστικός τίτλος ιδιοκτησίας (TAPU-NAME) για να εκχερσώσει και καλλιεργεί τους τόπους αυτούς. Από τώρα και εις το εξής εφ’ όσον εκχερσώσει και καλλιεργεί τους τόπους που αναφέρθηκαν και πληρώνει και παραδίνει στους (εκάστοτε) Τιμαριούχους τα δέκατα κατά το ιερό δίκαιο (Asar-i Seiiye) και τους σουλτανικούς φόρους (Rusum-i Uijiye) να μην ενοχλήται από εμάς ή από κανέναν άλλον. Γράφτηκε στις 1Ο Μαρτίου του έτους 1201 (1785) Ο Σπαχής Γιουνούς Μπέης
Αξιοπρόσεκτο είναι ότι τρία από αυτά τα έγγραφα υπογράφονται από τον Μεχμέτ Μπέη που φαίνεται ότι ήταν για πολλά χρόνια σπαχής στην Καστανιά, αφού χρονολογούνται από το 1759 ως το 1774. Το τελευταίο ταπί έχει χρονολογία το 1785 και υπογράφεται από τον σπαχή Γιουνούς Μπέη που προφανώς διαδέχτηκε τον προηγούμενο.
1. Hanafi: Είναι μια από τις τέσσερες “σχολές” ερμηνείας του ιερού νόμου και η επικρατέστερη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο ιδρυτής της Abu HanifaAl – Numan Β. Thabit έζησε και πέθανε στην Κούφα το 167.
2. Οι αντίδικοι παρουσιάζονται με τα εικονικά ονόματα Zeyd και Αιητ…
3. Το τουρκικό στρέμμα (donwn) αντιστοιχούσε σε 1600 τ.μ. περίπου
4. Σε όλα τα έγγραφα δίπλα στις τουρκικές χρονολογίες σημειώνονται οι αντίστοιχες ελληνικές.
5. Iltizam σημαίνει προστασία και εννοεί την εκμίσθωση των φόρων από περιοχές που ανήκαν στο κεντρικό θησαυροφυλάκιο. Ο μισθωτής (Multezim) πλήρωνε από πριν το μίσθωμα. Η εκμίσθωση γινόταν με πλειστηριασμό. Όσο κρατούσε η μίσθωση ο Multezim είχε τα ίδια δικαιώματα που είχαν οι σπαχήδες.
6. Είναι ο φόρος εδάφους (εδαφονόμιο) που πλήρωναν οι ραγιάδες κατά τη μεταβίβαση αγρού ή άλλου ακινήτου. Κατά τον Κανουνάμ (διοικητική ρύθμιση που συμπλήρωνε το γραπτό ισλαμικό δίκαιο) του Μοριά του 1716 ο φόρος αυτός αντιστοιχούσε με το ένα έβδομο της ετήσιας παραγωγής του χωραφιού.
Comments