Οι εφημερίδες του Μικρασιατικού Μετώπου

γράφει ο Γιώργος Γιαννίκος*

Οι εφημερίδες των στρατιωτών παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον καθώς σκιαγραφούν τη ζωή στο μέτωπο και αποκαλύπτουν το κλίμα που επικρατούσε σε αυτό το διάστημα πριν την κατάρρευσή του.

Μία από τις άγνωστες πτυχές της Μικρασιατικής Εκστρατείας, αλλά και της ιστορίας του ελληνικού Τύπου τον προηγούμενο αιώνα αποτελούν οι εφημερίδες του Μικρασιατικού Μετώπου. Οι εφημερίδες αυτές ήταν κυρίως σατιρικές και εκδίδονταν από τους στρατιώτες, τους τελευταίους εννιά μήνες των επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία (Δεκέμβριος 1921-Αύγουστος 1922). Η μελέτη τους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον ιδιαίτερα αν εξετάσουμε τους λόγους κυκλοφορίας και το περιεχόμενό τους.

Οι σωζόμενες εφημερίδες των στρατιωτών θεωρούνται σήμερα σπάνια ιστορικά τεκμήρια. Οι περισσότερες βρίσκονται στο αρχείο της Βιβλιοθήκης της ΕΣΗΕΑ και αποτελούν δωρεά του δημοσιογράφου Ηλία Βουτιερίδη (1874-1941), ενώ μερικά φύλλα υπάρχουν και στη συλλογή του ΕΛΙΑ.

Σε βιβλιογραφικό επίπεδο σημαντικές πληροφορίες για τον Τύπο του μετώπου αντλούμε από ένα αφιέρωμα του δημοσιογράφου Κωνσταντίνου Παπαλεξάνδρου που δημοσιεύτηκε το 1929 στο περιοδικό «Ελληνικά Γράμματα» (τεύχος 41).

Επίσης, στο βιβλίο του Κώστα Καστρίτη «Ιστορία του Μπολσεβικισμού – Τροτσκισμού στην Ελλάδα (Α΄ τόμος)» (εκδ. Εργατική Πρωτοπορία), περιλαμβάνονται ενδιαφέροντα στοιχεία για τις κομμουνιστικές εφημερίδες του μετώπου.

Για να μπορέσουμε να μελετήσουμε τις εφημερίδες πρέπει αρχικά να κατανοήσουμε τους λόγους έκδοσής τους. Οπως σημειώνει ο Παπαλεξάνδρου, μετά το τέλος της εκστρατείας του Σαγγάριου ο στρατός οπισθοχώρησε και εγκαταστάθηκε σε μόνιμες θέσεις. Το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1921, οι πολεμικές επιχειρήσεις είχαν ολοκληρωθεί ή γίνονταν σπάνια, ενώ δεν πραγματοποιούνταν στρατιωτικά γυμνάσια.

Το στράτευμα, λοιπόν, ήταν κυριολεκτικά εξουθενωμένο και αποζητούσε κάποια αποφόρτιση. Ετσι, εξαιτίας της πλήξης, της ανάγκης για ψυχαγωγία και ενδεχομένως λόγω της έλλειψης πειθαρχίας οι στρατιώτες προχώρησαν στην έκδοση εφημερίδων. Ταυτόχρονα μέσω αυτών οι στρατιώτες κάλυπταν τις πληροφορικές ανάγκες του «κόσμου» μέσα στον οποίο ζούσαν για πολλούς μήνες. Ουσιαστικά, το μέτωπο αποτελούσε ένα «περιβάλλον», αποκομμένο από τον υπόλοιπο κόσμο, με τη δική του ξεχωριστή ζωή και τα δικά του νέα.

Τα ονόματα και η προέλευση των εφημερίδων

Από τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας, υπολογίζουμε ότι εκδόθηκαν περίπου 20 εφημερίδες από τα τέλη του 1921 μέχρι την πτώση του μετώπου τον Αύγουστο του 1922. Οι τίτλοι τους ήταν κυρίως σατιρικοί ή δήλωναν το στρατιωτικό σώμα που τις εξέδιδε.

Οι εφημερίδες του μετώπου ήταν οι εξής: ο «Αραμπάς» του 2ου Λόχου Τηλεγραφητών, η «Αρβύλλα» της 12ης Μεραρχίας, η «Αυγή» του 37ου Συντάγματος, η «Εφημερίς των Χαρακωμάτων» του 33ου Συντάγματος Πεζικού, η «Ηχώ του Μετώπου» του 14ου Πεζικού Συντάγματος, η «Καραβάνα» της 5ης Μεραρχίας, η «Λόγχη» του 2ου Σώματος Στρατού, το «Σούσουρο» του 26ου Συντάγματος Πεζικού, το «Πυρ» του 43ου Συντάγματος Πεζικού, ο «Φερετζές» της 4ης Μεραρχίας, η «Φούντα» του 5ου Συντάγματος Ευζώνων, το «Φορείον» της 10ης Μοίρας Τραυματιοφορέων, η «Τσουκνίδα» της Υγειονομικής Υπηρεσίας της 3ης Μεραρχίας, η «Πάνα» του Στρατιωτικού Νοσοκομείου Σμύρνης. Αλλες γνωστές εφημερίδες ήταν: η «Ηχώ Αχαλάρ», η φιλολογική «Εφήμερος», η «Νταλίκα», η «Καρακάξα», η «Μανιβέλλα», το «Τσαρούχι» και η «Αβάπτιστη».

Στο Μικρασιατικό Μέτωπο εκδίδονταν και κομμουνιστικές εφημερίδες από μία ομάδα στρατιωτών που είχε συγκροτηθεί από τους Π. Πουλιόπουλο και Ι. Μοναστηριώτη και συνεργαζόταν με τον Σοσιαλιστικό Ομιλο των Ελλήνων της Σμύρνης και τον αντίστοιχο των Τούρκων. Οπως μας ενημερώνει στο βιβλίο του ο Καστρίτης, από το Σύνταγμα Τηλεγραφητών έβγαινε η αντιπολεμική εφημερίδα «Κόκκινος Φρουρός» με τη βοήθεια του πολύγραφου του σώματος. Οι συντάκτες του εξέδιδαν επίσης το «Μποεμιό», ένα καμουφλαρισμένο όργανο ιδεολογικής πληροφόρησης που κυκλοφόρησε συνολικά 2-3 φύλλα.

Για την εκδοτική τους δράση οι Πουλιόπουλος και Μοναστηριώτης συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Ο Μοναστηριώτης μεταφέρθηκε στην 11η Μεραρχία στα Μουδανιά και αργότερα απαλλάχθηκε, ενώ ο Πουλιόπουλος δραπέτευσε με την κατάρρευση του μετώπου. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δυο τους είχαν άμεση επικοινωνία με τον αγωνιστή Νίκολη που εξέδιδε την εφημερίδα «Φούντα» και αντάλλαζαν μεταξύ τους υλικό και φύλλα των εφημερίδων.

Τα χαρακτηριστικά τους

Οι εφημερίδες εκδίδονταν από στρατιώτες ή υπαξιωματικούς με την άδεια και την επίβλεψη των διοικητών των σωμάτων και των επιτροπών ψυχαγωγίας του στρατεύματος. Ηταν χειρόγραφες ή τυπωμένες σε πολύγραφους και δεν εκδίδονταν σε τυπογραφεία, αφού τέτοια δεν υπήρχαν στο μέτωπο. Ως τυπογραφικές εγκαταστάσεις λειτουργούσαν συνήθως τα γραφεία των Σωμάτων. Οσον αφορά τη συχνότητα έκδοσης οι περισσότερες ήταν εβδομαδιαίες και έβγαιναν συνήθως την Κυριακή. Ελάχιστες, όπως η «Καραβάνα», ήταν δισεβδομαδιαίες, ενώ άλλες όπως ο «Εφήμερος» δεν κυκλοφορούσαν σε μόνιμη βάση.

Τα αντίτυπα που έβγαιναν δεν ξεπερνούσαν τα 200. Συνήθως οι συντάκτες εξέδιδαν ένα μόνο φύλλο, το οποίο κυκλοφορούσε μέσα στο στράτευμα από χέρι σε χέρι ή σε ορισμένες περιπτώσεις το τοιχοκολλούσαν, ώστε να το διαβάζει όποιος ενδιαφερόταν. Οι περισσότερες εφημερίδες κυκλοφορούσαν δωρεάν, ενώ ελάχιστες είχαν μία μικρή συνδρομή προκειμένου να εξασφαλιστεί η έκδοσή τους. Οπως διαβάζουμε, αρκετές ζητούσαν από τους αναγνώστες να προσφέρουν κόλλες χαρτί αντί συνδρομής, ενώ κάποιες φορές οι εκδότες έπαιρναν κρυφά το χαρτί των διμοιριών. Επίσης, δεν ήταν σπάνιο συγγενείς στρατιωτών ή εφημερίδες από την ηπειρωτική Ελλάδα, όπως η «Νίκη», να στέλνουν γραφική ύλη και χαρτί στο μέτωπο.

Τα σχήματα των εφημερίδων ήταν ποικίλα και το μέγεθός τους ήταν μικρό. Οι περισσότερες ήταν ολιγοσέλιδες, αφού διέθεταν δυο ή τέσσερα φύλλα. Πολλές ήταν εικονογραφημένες, καθώς περιελάμβαναν ζωγραφιές και γελοιογραφίες σχεδιασμένες από ερασιτέχνες σκιτσογράφους και ζωγράφους. Τα σκίτσα ήταν είτε πρωτότυπα, είτε μιμήσεις εικόνων παρμένων από εφημερίδες που έφταναν στο μέτωπο. Επιπλέον, σε αρκετά πρωτοσέλιδα δίπλα από τον τίτλο, ήταν σχεδιασμένο το σήμα της εφημερίδας. Ετσι ο «Αραμπάς» είχε ως έμβλημα ένα κάρο, η «Αρβύλλα» ένα στρατιωτικό παπούτσι, η «Καρακάξα» ένα πτηνό, ο «Φερετζές» μία γυναίκα που φορούσε το ομώνυμο ένδυμα κ.ο.κ.

Το περιεχόμενο: σάτιρα, κριτική και στρατιωτική ζωή

Βασικό χαρακτηριστικό των εφημερίδων ήταν η σάτιρα προσώπων και καταστάσεων από τη στρατιωτική επικαιρότητα ή την καθημερινότητα. Οι στρατιώτες μέσω περιπαικτικών ποιημάτων, δοκιμίων και γελοιογραφιών κορόιδευαν τον Κεμάλ και τους Τούρκους οπλίτες, διακωμωδούσαν γεγονότα στο στράτευμα και σχολίαζαν τη σίτιση του στρατεύματος. Το φαγητό συγκέντρωνε πολλές ειρωνικές κριτικές, καθώς σχεδόν καθημερινά έτρωγαν ρέγγες, ενώ παράλληλα απουσίαζαν βασικά είδη όπως το σαπούνι. Ακόμα, οι στρατιώτες σατίριζαν ανοικτά συμπολεμιστές τους ή συγκαλυμμένα ορισμένους ανωτέρους τους και τη στρατονομία. Σε μερικά φύλλα εντοπίζονται ίχνη λογοκρισίας, όπως γραμμές σβησμένες με μαύρο μελάνι ή κείμενα που διακόπτονταν και ολοκληρώνονταν με την ένδειξη «Λογοκρισία».

Επίσης οι στρατιώτες σχολίαζαν με τον δικό τους τρόπο τα πολιτικά γεγονότα της περιόδου, τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στο Ανατολικό Ζήτημα και ασκούσαν έμμεση κριτική σε πολιτικές αποφάσεις. Ενδεικτικά, στην εφημερίδα «Καρακάξα» (27/3/1922) δημοσιεύτηκε κείμενο που καυτηρίαζε τη Διασυμμαχική διάσκεψη στο Παρίσι (Μάρτιος 1922) και στο οποίο οι Μεγάλες Δυνάμεις παρουσιάζονταν ως χειρουργοί έτοιμοι να εγχειρίσουν το «θύμα», στην εφημερίδα «Φούντα» (15/5/1922) οι οπλίτες σχολίαζαν με περιπαικτική διάθεση τη Συνδιάσκεψη της Γένοβας (Απρίλιος-Μάιος 1922), ενώ στη «Λόγχη» (26/3/1922) κατέκριναν την προδοσία των Συμμάχων σε κείμενο-παράφραση του Ευαγγελίου. Στη «Μανιβέλλα» (25/12/1921) δημοσιεύτηκαν σατιρικά Κάλαντα, όπου σχολιάζονται σκωπτικά ο Γούναρης και ο Μπαλτατζής, καθώς και τα δάνεια που έπαιρνε η Ελλάδα από τους Αγγλους, ενώ στον «Αραμπά» (26/6/1922) κατακρίνεται η απόφαση για περικοπή των στρατιωτικών αποζημιώσεων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στις εφημερίδες αυτές -εκτός ελάχιστων περιπτώσεων- απουσίαζε η «Μεγάλη Ιδέα». Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει κι ο Παπαλεξάνδρου σύμφωνα με τον οποίο: «πατριωτικό αίσθημα αγνό, πηγαίο δε συναντά κανείς, κάπου-κάπου προβάλλει κάποια νότα πατριωτισμού, ψυχρή όμως, ξέθωρη, ρουτινιέρικη “σαν κατ’ επιταγήν”».

Σε πολλά κείμενα ή ποιήματα οι στρατιώτες εξέφραζαν τους καημούς τους, την πλήξη της στρατιωτικής ζωής, την ανυπομονησία για απόλυση, τη λησμονιά για συγγενείς και φίλους, τον έντονο πόθο του γυναικείου στοιχείου και τη λαχτάρα της ειρηνικής ζωής. Παράλληλα, οι δημοσιεύσεις τους μας παρέχουν πλούσιες πληροφορίες για τη ζωή και τη διασκέδαση στο στράτευμα. Πιο συγκεκριμένα, οι στρατιώτες στον ελεύθερό τους χρόνο συνήθως έπαιζαν ποδόσφαιρο, παρακολουθούσαν θεατρικές παραστάσεις ή χόρευαν. Επιπλέον τα χριστουγεννιάτικα και τα πασχαλινά φύλλα μάς πληροφορούν για τις μέρες εκείνες και τον εορτασμό τους στο μέτωπο.

Πολλές εφημερίδες δημοσίευαν διηγήματα για την ψυχαγωγία των αναγνωστών, καθώς και σατιρικά ποιήματα ή ευφυολογήματα, ενώ στην «Τσουκνίδα» υπήρχε στήλη όπου δίνονταν μαθήματα γαλλικών και ετυμολογίας ελληνικών λέξεων. Σε μερικά φύλλα επίσης συναντάμε αγγελίες και διαφημίσεις, άλλες φανταστικές και άλλες πραγματικές, που ενημέρωναν για την άφιξη πλανόδιων μαγείρων και την ύπαρξη παντοπωλείων. Επίσης αρκετές διέθεταν ειδικές στήλες με ειδήσεις από το μέτωπο, την Ελλάδα ή το εξωτερικό που συλλέγονταν από ασύρματους. Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι υπήρχε επικοινωνία και με αθηναϊκές εφημερίδες. Ετσι, ορισμένα έντυπα από την Ελλάδα, όπως το «Ελεύθερο Βήμα» και η «Πατρίδα» έκαναν αφιερώματα στον μικρασιατικό Τύπο ή έστελναν στους στρατιώτες υλικό για την έκδοση των φύλλων.

Συνοψίζοντας, οι εφημερίδες των στρατιωτών παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον καθώς σκιαγραφούν τη ζωή στο μέτωπο και αποκαλύπτουν το κλίμα που επικρατούσε σε αυτό το διάστημα πριν την κατάρρευσή του. Εκατό χρόνια μετά το τέλος των επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία, η μελέτη των εφημερίδων αυτών είναι σημαντική για οποιοδήποτε επιθυμεί να προσεγγίσει εις βάθος και να αποτιμήσει τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Το εντυπωσιακότερο στοιχείο είναι ότι στον Τύπο του μετώπου απουσιάζει η «Μεγάλη ιδέα». Αντιθέτως, οι στρατιώτες στις δημοσιεύσεις τους εξέφραζαν τις δικές τους σκέψεις, απόψεις και προβληματισμούς, τις δικές τους εν τέλει «Μεγάλες Ιδέες».

*Δάσκαλος

πηγή: efsyn