Οι Φενεάτες χτίστες στον αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Χρήστος Γ. Κωνσταντινόπουλος

Στη συνείδηση του πελοποννησιακού λαού έχει εμπεδωθεί η πεποίθηση ότι παραδοσιακούς χτίστες ανέδειξαν μόνο οι περιοχές της Γορτυνίας και των Καλαβρύτων. Βαθύτερη όμως διερεύνηση του θέματος πείθει ότι χτίστες, οργανωμένοι πολλές φορές σε μπουλούκια και με σημαντική προσφορά στη διαμόρφωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του Μοριά, έβγαιναν και από τις περιοχές Φενεού, Κυνουρίας και Λακωνίας. Μεμονωμένους επίσης μαστόρους, με κάποια όμως ιδιαίτερη επίδοση στο επάγγελμα του οικοδόμου, μπορεί να συναντήσει κανείς και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου².

Χτίστες οργανωμένους σε μπουλούκια ανέδειξαν τα χωριά του Φενεού Καλύβια, Φονιά, Βίλια, Γκούρα, Ταρσός κ.ά. Δεν έχει, όσο ξέρω, συλλέγει λαογραφικό ή ιστορικό υλικό για τους μαστόρους αυτούς και για το λόγο αυτό είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για τη ζωή και τη δράση τους. Για πρώτη φορά πάντως συναντούμε οργανωμένα μπουλούκια χτιστών από την περιοχή αυτή στα χρόνια της Εθνεγερσίας.

Η έρευνα δεν έχει ασχοληθεί ως τώρα συστηματικά με τη συμβολή των χτιστών στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, μολονότι το μαχόμενο έθνος τους χρησιμοποίησε επανειλημμένα στην εκτέλεση στρατιωτικών έργων (επισκευή φρουρίων, οχύρωση στρατηγικών διαβάσεων κ.ά.).

Δεν είναι βέβαια δυνατή πάντοτε η εξακρίβωση των τόπων καταγωγής και των ονομάτων όλων των χτιστών που συναντούμε την εποχή του Αγώνα. Συχνά στα διάφορα κατάστιχα που σώθηκαν αναφέρονται είτε με το βαφτιστικό τους όνομα είτε απλώς ως μαστόροι. Είναι βέβαιο πάντως, ότι τα περισσότερα στοιχεία που συνθέτουν τη συμβολή των χτιστών στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας αφορούν τους μοραΐτες μαστόρους.

Από τους πρώτους κιόλας μήνες της Επανάστασης συναντούμε μαστορικά μπουλούκια να κατασκευάζουν διάφορα έργα για λογαριασμό των επαναστατών. Ο Θ. Κολοκοτρώνης σ’ έγγραφο του της 17.9.1821 μνημονεύει τους Λαγκαδινούς χτίστες. Πριν και μετά την άλωση της Τριπολιτσάς χρησιμοποιούνται και άλλοι μαστόροι με επικεφαλής τον Ελευθέριο Αρβανιτάκη. Οι ίδιοι χτίστες, των οποίων δε γνωρίζουμε την πατρίδα, εργάστηκαν το Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1823, με διαταγή του Δημ. Πλαπούτα, στις «ντάπιες και τα λέβα των κανονιών τον Ναυπλίου»³.

Η πιο πλατιά όμως στρατολογία χτιστών για τις ανάγκες του Αγώνα έγινε τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1821. Την εποχή αυτή πολυάριθμος εχθρικός στρατός, με αρχηγούς τον Κιοσέ Μεχμέτ και τον Ομέρ Βριόνη, ετοιμαζόταν, μετά την κατάληψη της Λιβαδιάς, να εισβάλει στην Πελοπόννησο για να καταστείλει την Επανάσταση. Μπροστά στον κίνδυνο αυτό η Πελοποννησιακή Γερουσία έστειλε στρατό, με επικεφαλής τους Κυριακούλη και Ηλία Μαυρομιχαλαίους, το Νικηταρά κ.ά., στα Μεγάλα Δερβένια¹ της Μεγαρίδας για ν’ αποτρέψει, σε συνεργασία με τους Δερβενοχωρίτες, την επικείμενη εισβολή.

Την προσπάθεια της Πελ. Γερουσίας για την οχύρωση των Μεγάλων Δερβενιών θα συνεχίσει ο Δημ. Υψηλάντης, ο οποίος από τις 2 Ιουλίου είχε αναλάβει την αρχηγία των στρατευμάτων που πολιορκούσαν την Τριπολιτσά. Στις 5 Ιουλίου διέταξε το Ρήγα Παλαμήδη να μεταβεί στα χωριά «Καλαβρύτου και Κορίνθου» για να συγκεντρώσει χτίστες και να τους στείλει στα Μεγάλα Δερβένια της Μεγαρίδας για να κατασκευάσουν οχυρωματικά έργα, ή όπως έλεγε η διαταγή «… να τους διευθύνη εις Εξαμίλια δια να τειχείσωσι εκεί τα πλέον επίκαιρα μέρη…». Με άλλες δυο διαταγές του, τις οποίες παρέδωσε στον Παλαμήδη, ο Υψηλάντης γνωστοποιούσε στους προκρίτους και κατοίκους των παραπάνω χωριών την αποστολή που είχε αναλάβει ο Παλαμήδης και τους διέτασσε να τον βοηθήσουν και «απροφασίστως να πείθωνται» στις εντολές του. Ταυτόχρονα εξηγούσε ότι «ο σκοπός της συνάξεως των μαστόρων είναι να ενδυναμώσωμεν εκείνους τους τόπους και με τα αναγκαία του κτίσματα, ώστε να μην έχωμεν πλέον κανένα φόβον μην έμβωσιν Τούρκοι εις την Πελοπόννησον». Προειδοποιούσε όμως ότι «όποιος φανή αναίσθητος και παρήκοος, ο τοιούτος έχει να παιδεύεται με όλην την δικαίαν αυστηρότητα» και ότι ο ίδιος ο Παλαμήδης είχε την «άδειαν να μεταχειρίζεται κατά των απειθών την δικαίαν τιμωρίαν».

Εφοδιασμένος με τις παραπάνω διαταγές ο Ρήγας Παλαμήδης έφτασε στα Καλαβρυτοχώρια (Κλουκινοχώρια) και στα χωριά του Φενεού και άρχισε αμέσως τη στρατολογία των χτιστών και την αποστολή τους στα Μεγάλα Δερβένια. Για την καλύτερη επιτυχία του σκοπού του απευθυνόταν στους προκρίτους και στους γνωστούς πρωτομαστόρους. Τους γνωστοποιούσε τις διαταγές που είχε και τους ανέθετε την ευθύνη για την οργάνωση των μπουλουκιών που θα πήγαιναν στα Μεγάλα Δερβένια. Από τα σχετικά έγγραφα που σώθηκαν στα Γενικά Αρχεία του Κράτους προκύπτει ότι διάφοροι προεστοί ή πρωτομαστόροι «βεβαιώνουν» ή «υπόσχονται» με προσωπική τους ευθύνη την εκτέλεση των εντολών που τους έδωσε ο Παλαμήδης. Μερικά από τα έγγραφα αυτά τα οποία και παραθέτουμε, αναφέρονται στους Φενεάτες⁵ μαστόρους και κυρίως σε εκείνους που κατάγονταν από τα χωριά Καλύβια (Αρχαία Φενεός σήμερα) και Γκούρα.

1. (Δήλωση προκρίτου). Ένας πρόκριτος από το χωριό Καλύβια Φενεού (8.7.1821) δηλώνει ότι οι περισσότεροι μαστόροι του χωριού του έχουν ήδη πάει στα Μεγάλα Δερβένια, ένας είναι άρρωστος και ένας άλλος απουσιάζει. Υπόσχεται να στείλει στα Μεγάλα Δερβένια και τον πρώτο, όταν γίνει καλά και τον δεύτερο, όταν έρθει στο χωριό.

Φανερώνω εγώ ο υπογεγραμμένος ότι ελθών, ενταύθα ο κύριος Ρήγας Παλαμήδης με τας προσταγάς του Υψηλοτάτου πρίγκιπος και της Γερουσίας δια να εβγάλη τους εδώ μαστόρους, όθεν και έβγαλε τους κάτωθεν εδώ, τόσον και τα ζώα τους, όπου εβρέθησαν εις τα εδώ. [Τον επληροφόρη]. Τον επληροφόρησα ότι ο Μιχάλης Μιχαλόπονλος και Ανδρικός Ζιζής και Παναγιώτης Θιόφιλος και Κωνσταντής Ντεβεντίνας με το σφυρί του και οι τρεις πρώτοι με τα τουφέκια τους ευρίσκονται εις τα Ντερβένια, και αν τούτο είναι ψέμα να έχω εγώ να αποκρένωμαι. Ακόμη υπόσχομαι ότι δια τον Σταμάτη Μπόμπολα, ότι είναι άρρωστος εδώ και ξεγερεύοντας και δια τον Βασίλη του Μουλόπουλου ερχάμενος, να έχω να τους στέλνω εις τα Ντερβένια και αν κάμω το εναντίον να δίδω λόγον και να παιδεύωμαι. Εδώσα-μεν δια ταΐνι των ανθρώπων του ένα σφαχτό, τρεις μπότζες κρασί και το ψωμί τους τόσον.

1821 Ιουλίου 8, Καλύβια

Οικονομόπουλος σακελλάριος βεβαιώνω

Ανάστασης Παπαδ. βεβαιώνω

2. (Δήλωση δυο πρωτομαστόρων). Δυο πρωτομαστόροι δηλώνουν (στα Καλύβια Φενεού, 8 Ιουλίου 1821) ότι αναλαμβάνουν την ευθύνη να οδηγήσουν στα Μεγάλα Δερβένια 14 χτίστες και 8 ζώα.

Ως διωρισμένοι από τον κυρ Ρήγα του Παλαμήδογλη ως πρωτομαστόροι και πληρεξούσιοι απάνω εις τα κάτωθεν ονόματα και ζώα, τα οποία μας τα παράδωσεν εις χείρας μας δια να τα πάμε μαζί εις Ντερβένια και να τελειώσωμεν τις εκεί δουλειές, υποσχόμεθα εις την (…) και άμα λείψη ή άνθρωπος ή ζο να έχωμεν να αποκρινώμεθα με την ζωην μας και το πράγμα μας να είναι εις την Κοινότητα.

            1821 Ιουλίου 8, Καλύβια

(…)Μαστροκωσταντής και Μαστροβασίλης υπόσχομεν

3. Δήλωση πρωτομάστορα. Ο πρωτομάστορας Κ. Μπόμπολας από τη Γκούρα δηλώνει ότι αναλαμβάνει την ευθύνη να οδηγήσει στα Μεγάλα Δερβένια μαστόρους και 1 ζώο από το χωριό Βίλια, που πήρε στο δικό του μπουλούκι.

Φανερώνω εγώ ο υποκάτωθεν βεβαιωμένος Κωνσταντής Μπόμπολας, πρωτομάστορας των Φοναΐτων, ότι επειδή και εβγήκαν τρεις μαστόροι και ένα παιδί με ένα μουλάρι από Βίλια, με το τερτίπι του κυρίου Ρήγα Παλαμήδη, δια τα Ντερβένια και τους επήρα εις το μπουλούκι μου εδώ εις τον δρόμον, υπόσχομαι να τους αποδείξω και να τους παραδώσω προς την ευγενείαν του ως κάτωθεν ονομαστί τους γράφω, εις τον ειρημένον τόπον των Ντερβενίων. Εάν όμως φύγη κανείς και δεν τους παραδώκω, είμαι εγγυητής με την δήμευσιν των υπαρχόντων μου εγώ). Και ούτως δίδω εις χείρας της ευγενείας τον το παρόν μον βεβαιωμένον δια χειρός τον γράψαντος έμπροσθεν των ενρεθέντων μαρτύρων.

1821 Ιουλίου 8, Γκούρα

Κωνσταντής Μπόμπολας βεβαιώνω

Παπασπύρος Οικονόμου μαρτυρώ

Παναγιωτάκης Παπαγεωργόπονλος μαρτυρώ

Οι άνωθεν μαΐστορες γράφονται ονομαστί:

4. Δήλωση πρωτομάστορα. Πρωτομάστορης από τα Καλύβια δηλώνει ότι αναλαμβάνει την υποχρέωση να οδηγήσει στα Μεγάλα Δερβένια 19 μαστόρους και 6 ζώα.

Ως διωρισμένος παρά τον κυρ Ρήγα Παλαμήδη εις τα κάτωθεν ονόματα με τα ζώα τους πρωτομάστορης, δια να τους υπάγω εις Ντερβένια έως να τελείωση η εκεί δουλειά,  υπόσχομαι οπού αν λείψη και ένα, να μείνη το πράγμα μου τον κοινού.

Δια χειρός εμού Νικολάκη Οικονομόπουλου βεβαιώ. Γιαννάκης

(Καλύβια) 1821, Ιουλίου 9

Σημειώσεις

1.Το άρθρο αυτό συντάχθηκε ειδικά για τον «Αίπυτο» από κείμενα του βιβλίου του συγγραφέα «Οι παραδοσιακοί  χτίστες της Πελοποννήσου» του εκδοτικού οίκου «Μέλισσα»

2. Στο έργο του Αθ. Φ Φωτόπουλου  «Ιστορικά και λαογραφικά της ανατολικής περιοχής Αιγιαλείας και Καλαβρύτων» (τ. Α΄1982, σ. 299-300) αναφέρονται λεπτομέρειες για το τεχνικό έργο «αρδευτική αύλαξ του ποταμού Κράθιδος» που κατασκεύασε τπ 1848 ο εμπειροτέχνης εργολάβος Δημήτριος Κούρκαφος από τα Τρίκαλα Κορινθίας με Κλουκινοχωρίτες χτίστες.

3. Γενικά αρχεία του κράτους, Υπουργείο Πολέμου Φακ. 3.

4. Βρίσκονται δυτικά των Μεγάρων, στα Γεράνεια Όρη. Για την ακριβή θέση τους βλ. Μελετίου Αντ. Μπεναρδή «Μεγαρείς και Δερβενοχωρίται» β΄ εκδ. 1980, σ. 30 κ. Εξ. Για την άμυνα τους κατά την έναρξη της Επανάστασης σχετικό μελέτημα έχει δημοσιεύσει ο Κ. Λ Κοτσώνης στα Πρακτικά του Α’ Τοπικού Συνεδρίου Κορινθιακών Ερευνών, σ. 25-42 (Πελοποννησιακά, ΙΑ. 1975).

5. Γενικά Αρχεία του κράτους, Αρχ. Ρήγα Παλαμήδη φακ. 250